Malikhaing Pagsulat

Ang malikhaing pagsusulat ay anumang pagsusulat na lumalabas sa mga hangganan ng karaniwang prupesyunal, pampamamahayag, pang-akademiya, o teknikal na mga anyo ng panitikan, na pangkaraniwang nakikilala sa pamamagitan ng pagbibigay ng diin sa kagalingan o kasanayang pangpagsasalaysay, pagpapaunlad ng tauhan, at paggamit ng mga tropong pampanitikan. Dahil sa kaluwagan ng kahulugan, maaari para sa pagsusulat na katulad ng mga tampok na kuwento upang maituring bilang malikhaing pagsusulat, bagaman nakapailalim ang mga ito sa pamamahayag, dahil sa ang nilalaman ng mga tampok ay tiyakang nakatuon sa pagsasalaysay at pagpapaunlad ng tauhan. Ang mga akdang kathang-isip at hindi kathang-isip ay kapwa sumasailalim sa ganitong kategorya, kasama na ang mga anyong katulad ng mga akdang-buhay, mga talambuhay, mga maiikling kuwento, at mga tula.

TULA

Ang tula ay binubuo ng mga saknong at ang mga saknong naman ay binubuo ng mga taludtod. Ang tula ay isang anyong pampanitikan na nagpapahayag ng damdamin at mga bagay na nasa isip ng manunulat gamit ang mga salitang maririkit at matalinhaga.

Halimbawa ng tula

Gawa ni : Kyla Yarra

Ang mga sumusunod ay kabilang sa tula:

v RITMO

§  Ang ritmo ay karaniwang natatagpuan sa tula at maaari rin itong matagouan sa ilang akdang drama at prosa. Ito ay pattern ng stress at unstressed beats

§  Ito ay ang sinusukat na daloy ng mga salita at parirala tulad ng sinusukat ng kaugnayan ng mahaba at maikli o stress at hindi nabibigkas na pantig.

 

v METRO

§  Ito ang namamahala sa mga numero at pag-aayos ng mga pantig sa bawat linya.

Mga Elemento ng Tula

v SUKAT

Ang sukat ay ang bilang ng pantig ng bawat taludtod na bumubuo sa isang saknong. Ang pantig naman ay tumutukoy sa paraan ng pagbasa.

Halimbawa:

Halaman – ha la man – ito ay may tatlong pantig

Karagatan – ka ra ga tan – ito ay may apat na pantig

 

Ang sukat ay may apat na uri, ito ay ang mga sumusunod:

Wawaluhin – walong pantig

Lalabindalawahin – sandosenang pantig

Lalabing-animin – labing-anim na pantig

Lalabing-waluhin – labing-walong pantig

 

v SAKNONG

Ito ay grupo sa loob ng isang tula na may dalawa o maraming linya (taludtod).

 

• 2 na taludtod – couplet

• 3 na taludtod – tercet

• 4 na taludtod – quatrain

• 5 na taludtod – quintet

• 6 na taludtod – sestet

• 7 na taludtod – septet

• 8 na taludtod – octave

 

v TUGMA

Ang tula ay sinasabing may tugma kapag ang huling pantig ng huling salita ng bawat taludtod ay magkasing tunong. Ito ay nakakaganda sa pagbigkas ng tula. Nagbibigay ito ng himig at indayog sa tula.

 

Ang tugma ay may apat na uri, ito ay ang mga sumusunod:

Tugmang Ganap (Patinig)

Halimbawa:

Mahirap sumaya,

Ang taong may sala

 

Tugmang Di-Ganap (Katinig)

a.  Unang Lipon-b,k,d,g,p,s,t

Halimbawa:

Malungkot balikan ang taong lumipas

Nang siya sa sinta ay kinapos-palad

b.  Ikalawang Lipon-l,m,n,ng,r,w,y

Halimbawa:

Sapupo ang noo ng kaliwang kamay

Ni hindi matignan ang sikat ng araw

 

v KARIKTAN

Ito ay ang mga salitang maririkit upang mapukaw ang atensyon at mapasaya ang mga mambabasa.

Halimbawa:

Maganda – marikit

Mahirap – dukha, maralita

DULA

Ang Dula ay hango sa salitang Griyego na “drama” na nangangahulugang gawin o ikilos. Ito ay isang pampanitikang panggagaya sa buhay upang maipamalas sa tanghalan.

Ayon kay Aristotle, ito ay isang imitasyon o panggagagad ng buhay.

Ayon kay Rubel, ito ay isa sa maraming paraan ng pagkukwento.

Ayon kay Sauco, ito ay isang uri ng sining na may layuning magbigay ng makabuluhang mensahe sa manonood sa pamamagitan ng kilos ng katawan, dayalogo at iba pang aspekto nito.

Ayon naman kanila Schiller at Madame De Staele, ito ay isang uri ng akdang may malaking bisa sa diwa at ugali ng isang bayan.

 

Kahalagahan ng Dula

Tulad ng iba pang mga panitikan, karamihan sa dulang itinatanghal ay hango sa totoong buhay. Inaangkin nito ang lahat ng katangiang umiiral sa buhay gaya ng mga tao at suliranin. Inilalarawan ng dula ang mga damdamin at pananaw ng mga tao sa partikular na bahagi ng kasaysayan ng bayan.

Mga Sangkap ng Dula

Simula

-Tauhan

-Tagpuan

-Sulyap sa suliranin

Gitna

-Saglit sa kasiglahan

-Tunggalian

-Kasukdulan

Wakas

-Kakalasan

-Kalutasan

 

AKTOR

Sila ang gumaganap at nagsasabuhay ng mga tauhan sa iskrip.

ISKRIP

Ito ang kaluluwa ng akda. Dito nakasulat ang pagkakasunod sunod ng mga pangyayari sa kwento.

DAYALOGO

Ito ang mga binibitawang linya ng aktor para maipakita ang emosyon sa mga manonood.

DIREKTOR

Siya ang nagpapakahulugan sa iskrip. Ang nagi-interpret ng iskrip at nagpapasya ng mga kakailanganin gaya ng damit ng tauhan, lugar ng tagpuan at maging sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga dayalogo ng tauhan.

MANONOOD

Ang mga manonood ang karaniwang target ng pagtatanghal ng isang dula.

TANGHALAN

Ito ang lugar kung saan itatanghal ang isang dula.

TEMA

Ito ang pinapaksa ng dula.

 

MGA BAHAGI NG DULA

YUGTO (ACT)

Ito ang pagkakahati-hati ng isang dula, kumbaga sa nobela ito ay kabanata.

EKSENA (SCENE)

Ito ang bumubuo sa yugto. Ito ang mga pangyayari sa dula.

TAGPO (FRAME)

Ito ang paglabas o pagpasok ng kung sino mang tauhang gaganap sa isang eksena.

 

MGA URI NG DULA

Ang dula ay mayroong iba’t ibang uri. Ito ay ang Komedya, kung saan puro katatawanan ang tema. Trahedya, ang eksena dito’y karaniwang malungkot at minsan ang mga bida’y namamatay o nabibigo. Parsa, Kapag puro tawanan at walang saysay ang kwento, at ang mga aksyoon ay puro “Slapstick” na walang ibang ginawa kundi magpaluan at maghampasan at magbitiw ng mga kabalbalan. Parodya, Kapag mapanudyo, ginagaya ang kakatwang ayos, kilos, pagsasalita at pag-uugali ng tao bilang isang anyo ng komentaryo, pamumuna o kaya ay pambabatikos na katawa-tawa ngunit nakakasakit ng damdamin ng pinauukulan. Proberbyo, Kapag ang isang dula ay may pamagat na hango sa bukambibig na salawikain, ang kwento ay pinaiikot dito upang magsilbing huwaran ng tao sa kanyang buhay.

 

Dula sa Panahon ng mga Kastila

v SENAKULO

v PANULUYAN

v SALUBONG

v TIBAG

Panulaan/ tula

     Ang panulaan o tula ay isang uri ng sining at panitikan na kilala sa malayang paggamit ng wika sa iba't ibang anyo at estilo. Pinagyayaman ito sa pamamagitan ng paggamit ng tayutay. Ang mga likhang panulaan ay tinatawag na tula. Madaling makilala ang isang tula sapagkat karaniwan itong may batayan o pattern sa pagbigkas ng mga huling salita.

        Binubuo ang tula ng saknong at taludtod. Karaniwan itong wawaluhin, lalabindalawahin, lalabing-animin, at lalabing-waluhing pantig. Matalinghaga at ginagamitan din ng tayutay. May tugma at sukat. Kung minsan ay maiksi o kaya naman ay mahaba.

 

Iba't ibang anyo ng Kathang-isip

5 Uri ng panulaan o tula

Maikli

Liriko o Pandamdamin

Pagsalaysay

Dula

Patnigan

 

                           MAIKLI

Tinawag na maikli ang uri ng ganitong tula sapagkat binubuo lamang ang mga ito ng isang saknong na may tatlo hanggang limang taludtod.

Halimbawa: Ang mga sumusunod na halimbawa ay mga gawa ni Matthew Gonzales

TANAGA -  Ang tanaga ay binubuo ito ng isang saknong

na nahahati sa apat na taludtod sa sukat na 7-7-7-7 at

may tugmaang AAAA.

TANKA -Nagmula ito sa bansang Hapon, na binubuo ng 31 pantig ang isang saknong. Nahahati ito sa limang taludtod na may sukat na 5-7-5-7-7.

 

HAIKU - Isa sa mga pinakakilalang anyo ng maikling tula at nagmula rin sa bansang Hapon, binubuo ito ng tatlong taludtod na may sukat na 5-7-5.

 

                    LIRIKO O PANDAMDAMIN

 Mula sa pangalan ng uri, ito ay sumasalamin lamang sa damdamin ng makata o sumusulat ng tula. Walang anumang konsiderasyon sa pagsulat nito ngunit ang damdamin o emosyon lamang ng sumusulat.

 

HALIMBAWA:

•Awit

•Dalit o Himno

•Elehiya

•Oda

•Pastoral

•Soneto

 

AWIT - tungkol sa pag-ibig

DALIT O HIMNO  - tungkol sa pagpapala at

pagpupuri sa Diyos.

ELEHIYA - Isang uri naman ng malungkot at pagdadalamhating babasahin ang elehiya. Ito ay tulang damdamin na may temang kamatayan o pagluluksa. 

ODA - Nakatuon naman sa pagbibigay ng papuri o dedikasyon sa isang tao, bagay, o anumang elemento ang oda.

PASTORAL - tungkol sa pang-araw-araw na pamumuhay ng mga tao,kaugnay ng pangingisda, pagsasaka, pagpapastol, at iba pa.

SONETO - binubuo ng labing-apat na taludtod, na ang mga pahayag ay may kaakibat na matinding damdaming bunga ng mabigat na pagkukuro-kurong isinaad ng akda.

      PASALAYSAY

     Isang uri ng tula na nagsasalaysay ng mga pangyayari sa pamamagitan ng mga taludtod. Naglalahad ito ng mga tagpo o pangyayari.

 

HALIMBAWA:

•Epiko

•Korido

•Tulagunam

•Tulasinta

 

EPIKO - Ang epiko ay tulang pasalaysay na nagsasaad ng kabayanihan ng pangunahing tauhan. At makabuluhang kaganapang napapaloob sa isang lahi o bansa.

KORIDO - Mayroon itong sukat na wawaluhin at tumatalakay sa mga alamat o kuwentong may impluwensiya ng mga bansa mula sa Europa.

TULAGUNAM -  Ito'y isang uri ng tulang pasalaysay  na habang inaawit ay  sinasaliwan sa sayaw.

TULASINTA – ito ay isang uri ng damdamin ng isang tao, o maaari ding sa isang bahagi ng buhay nito, na isinasalaysay sa pamamagitan ng tula gamit ang payak, tapat, at makatotohanang paraan ng paglalahad.

  DULA

Isa itong uri ng tulang may layong isadula o itanghal sa entabladong sasaksihan ng mga tagapanood.

HALIMBAWA:

•Kalunos-lunos

•Katatawanan

•Katawa-tawang Kalunos-lunos

•Liriko-Dramatiko

•Madamdamin (Melodrama)

•Mag-isang Salaysay

•Parsa ( Farce)

 

KALUNOS-LUNOS - Tumatalakay ito sa pakikipagtunggali at pagkasawi ng isang pangunahing tauhan laban sa isang malakas na higit na makapangyarihan tulad ng tadhana.  

 

KATATAWANAN - isang dulang pangunahing layunin ay mag-dulot ng katatawanan sa mgatagapanood.

 

KATAWA- TAWANG KALUNOS- LUNOS - katawa-tawa ang pamamaraan ng panulat ngunit madalas na nagtatapos ang tagpo nito sa kalunos-lunos na pangyayari.

 

LIRIKO – DRAMATIKO - taglay nito ang kawilihan sa mga kalagayan, kilos, at damdaming ipinapahayag.

 

MADAMDAMIN ( MELODRAMA )– Ito ay dulang patula na nakaukol sa paglalarawan ng galaw na may kaakibat na matinding damdamin.

 

MAG-ISANG SALAYSAY - tampok dito ang isang taong nagsasadula ng tula mula simula hanggang wakas.

 

PARSA - tampok dito ang mga eksaheradong linya, galaw ng mga tauhan, at tagpo, at nangangailangan ng mahusay na pagtatanghal ng mga nagsisiganap.             

PATNIGAN

     Ang tulang patnigan ay isang uri ng pagtatalong patula na ginagamitan ng pangagatwiran at matalas na pag- iisip.

 HALIMBAWA:

•Balagtasan

•Batutian

•Duplo

•Karagatan

BALAGTASAN - Ang balagtasan ay uri ng pagtatalo ng dalawang magkaibang panig ukol sa isang paksa. Hinango mula sa pangalan ni Francisco Balagtas, inilalahad ang sining na ito ang isang uri ng panitikan na kung saan ipinapahayag ang mga saloobin o pangangatwiran sa pamamagitan ng pananalitang may mga tugma sa huli.

BATUTIAN – Ang batutian ay isang uri ng tulang  patnigan na hinango sa balagtasan. Ipinangalan ito sa kinikilalang " Unang Hari ng Balagtasan", si jose corazon de jesus  (Huseng Batute). ginagawa ito sa mga lamayan upang libangin ang mga tao. Naglalaman ito ng katatawanan ngunit may kasama ring katotohanan.

 DUPLO – ito ay Hango sa mga kasabihan, salawikain, at berso sa Bibliya ang inihahayag ng magkatunggaling makata, na nagpapagalingan sa pagbigkas at pagbibigay-katwiran ng kanilang panig.

KARAGATAN - Ang tulang ito ay ginagamit sa laro. Kadalasan itong ginaganap sa namatayan o may lamay at may matandang tutula ukol sa paksa ng laro.  Ito ay nagmula sa isang alamat ng isang prinsesa na nahulugan ng singsing habang siya'y naglalakbay sa karagatan . Kung sino man ang makakita ng singsing ay siyang mapapakasalan ng prinsesa.

MAIKLING KWENTO

Ang maikling kwento ay isang masining na anyo ng panitikan na naglalaman ng isang maiksing salaysay tungkol sa isang mahalagang pangyayari na kinabibilangan ng isa o ilang tauhan. Nag-iiwan ito ng isang kakintalan sa isip ng mga mambabasa.

Si Deogracias A. Rosario ang tinuturing na “Ama ng Maikling Kwentong Tagalog. 

Ayon kay Edgar Allan Poe, ang tinaguriang Ama ng Maikling Kwento ay isang akdang pampanitikang likha ng guniguni at bungang –isip na hango sa isang tunay na pangyayari sa buhay.

Noong panahon ng mga Amerikano, tinawag din na “dagli” ang maikling kwento at ginagawa itong libangan ng mga sundalo. Mga Elemento ng Maikling Kwento Mayroong labing-isang elemento ang maikling kwento.

 Halimbawa ng maikling kwento ni Matthew Gonzales

Elemento ng Maikling Kwento

Mayroong labing-isang elemento ang maikling kwento.

1. Panimula

-       dito nakasalalay ang kawilihan ng mga mambabasa. Dito rin kadalasang pinapakilala ang iba sa mga tauhan ng kwento.

2. Saglit na Kasiglahan

-       Naglalahad ng panandaliang pagtatagpo ng mga tauhang masasangkot sa suliranin.

3. Suliranin

-        Ito ang problemang haharapin o kinahaharap ng tauhan o mga tauhan sa kwento. 4. Tunggalian Ang tunggalian ay may apat na uri:

●     Tao laban sa tao

●     Tao laban sa sarili 

●     Tao laban sa lipunan 

●     Tao laban sa kapaligiran o kalikasan

5. Kasukdulan

-       nakakamtan ng pangunahing tauhan ang katuparan o kasawian ng kanyang ipinaglalaban.

6. Kakalasan

-       Ito ang tulay sa wakas ng kwento.

7. Wakas

-       Ito ang resolusyon o ang kahihinatnan ng kwento.

8. Tagpuan

-       Dito nakasaad ang lugar na pinangyarihan ng mga aksyon o mga insidente.Kasama din dito ang panahon kung kailan naganap ang kwento.

9. Paksang Diwa

-        Ito ang pinaka-kaluluwa ng maikling kwento.

10. Kaisipan

-        Ito naman ang mensahe ng kwento.

11. Banghay

-        Mga Bahagi ng Maikling Kwento Ang maikling kwento ay may tatlong bahagi. Ito ay ang Simula, Gitna at Wakas.

 

❏    Simula- Kabilang sa simula ang mga tauhan, tagpuan, at suliranin. Sa mga tauhan nalalaman kung sinu-sino ang magsisiganap sa kwento at kung ano ang papel na gaganapan ng bawat isa. Maaaring bida, kontrabida o suportang tauhan. Sa tagpuan nakasaad ang lugar na pinangyarihan ng mga aksyon o mga insidente kasama na dito ang panahon kung kailan naganap ang kwento. At ang bahagi ng suliranin ang siyang kababasahan ng problemang haharapin ng pangunahing tauhan.

❏     Gitna-  ay binubuo ng saglit na kasiglahan, tunggalian, at kasukdulan. Ang saglit na kasiglahan ang naglalahad ng panandaliang pagtatagpo ng mga tauhang masasangkot sa suliranin.

❏     Wakas- ay binubuo ng kakalasan at katapusan. Ang kakalasan ang bahaging nagpapakita ng unti-unting pagbaba ng takbo ng kwento mula sa maigting na pangyayari sa kasukdulan, at ang katapusan ang bahaging kababasahan ng magiging resolusyon ng kwento. Maaring masaya o malungkot, pagkatalo o pagkapanalo.